مظفرالدین شاه و صدور فرمان مشروطیت

سینا صابری-تاریخ‌نگار | شهرآرانیوز؛ حدود ۱۱۶ سال پیش در ۱۳ مرداد ۱۲۸۵ خورشیدی (۱۴ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ هجری‌قمری) مظفرالدین‌شاه، فرمان تأسیس مجلس شورای ملی (اسلامی) را صادر کرد. همین است که برخی تاریخ‌نگاران، این روز را سالگرد فرمان مشروطه دانسته‌اند؛ زیرا ایجاد مجلس، قدمی به‌منظور محدودشدن سلطنت مطلقه شمرده می‌شد. ناگفته نماند در این میان، تعدادی از محققان نیز سالگرد فرمان مشروطه را ۲۷ ذی‌الحجه ۱۳۲۴ هجری‌قمری یعنی در عصر محمدعلی‌شاه قاجار و برابر با فرمان او پنداشته‌اند که ظاهرا قول بهتر همان تاریخ ۱۴ جمادی‌الثانی است.

به‌هرحال براساس آنچه در تاریخ آمده است، نارضایتی‌های عمومی از وضعیت اقتصادی، اجتماعی و سیاسی ایران در عصر قاجار و روزگار مظفرالدین‌شاه رو به گسترش نهاده بود تا اینکه لزوم مشروطه، تأسیس عدالتخانه و مجلس بر سر زبان‌ها افتاد و به خواسته اهالی ایران تبدیل شد، آن‌چنان‌که آیت‌ا... سیدمحمد طباطبایی پس از ذکر مفاسد و خطراتی که در ایران وجود داشت، در نامه‌ای به مظفرالدین‌شاه می‌نویسد: «اعلی‌حضرتا! تمام این مفاسد را مجلس عدالت، یعنی انجمنی مرکب از تمام اصناف مردم که در آن انجمن به داد عامه مردم برسند، شاه و گدا در آن مساوی باشند [برطرف خواهد ساخت]... سلطنت صحیح بی‌زوال با بودن مجلس است.».

اما این نامه با پاسخ روشنی از شاه همراه نشد؛ زیرا شاه بیمار شد و اغلب کار‌ها به دست عین‌الدوله، صدر اعظم مستکبر شاه، افتاده بود که خود از بزرگ‌ترین مخالفان تأسیس مجلس بود. درنتیجه عین‌الدوله بر ممانعت از ایجاد مجلس و فشار بر مردم همت گماشت و آیت‌ا... طباطبایی در سخنرانی خود گفت: «مردم بیدار شوید. درد خود را بدانید. دوای درد را پیدا کنید... ما عدل و عدالتخانه می‌خواهیم. ما اجرای قانون اسلام را می‌خواهیم. ما مجلس می‌خواهیم.»
فشار بر مردم ادامه یافت و علما و جمعی از مردم در تاریخ ۲۴ تیر ۱۲۸۵ خورشیدی به قم مهاجرت کردند. از طرف دیگر دو روز پس‌از هجرت علما به قم در ابتدا یک گروه پنجاه‌نفری از بازرگانان و طلاب در ۲۷ تیر به سفارت انگلستان رفتند و در آنجا بست نشستند.

رفته‌رفته جمعیت بیشتری به آن‌ها ملحق شدند تاجایی‌که برخی منابع، از حضور جمعیت ۱۲ یا ۱۳ هزارنفری برای کارزار نوشته‌اند؛ چنان‌که یکی از شاهدان وقایع سفارت می‌گوید: «در حدود ۱۲ هزار تن در باغ سفارت خیمه برافراشتند. در هر نقطه از سفارت چادرى برپا شده و هزاران تن از هر طبقه، بازرگانان، عالمان، پیشه‏‌وران درهم فشرده شده باشند. روزان و شبان با گردن‏‌هاى کشیده و با بردبارى گرد هم نشسته.»

در اینجا بود که خواسته‌های متحصنین از سوی سفارت انگلیس به مظفرالدین‌شاه ابلاغ شد که بند چهارم از آن خواسته‌ها، تأسیس عدالتخانه بود، اما عین‌الدوله و اطرفیان وی درصدد برآمدند با دادن پاسخ‌های سرکوب‌گرایانه، مردم را به سکوت فراخوانند، ولی دیگر فرصت مقاومت دربرابر مردم از میان رفته بود که این نیز چند دلیل داشت.

نخست اینکه اخبار تلگراف‏‌هاى حمایت روحانیون تبریز و نجف به تهران رسیده و منتشر شده بود؛ دوم اینکه بخشی از نیرو‌های نظامی به مردم متحصن در سفارت پیوسته بودند و درنهایت فعالیت انجمن‏‌هاى مخفى و ملیون به‌منظور ترویج اندیشه حکومت مبتنی‌بر قانون، دلیلی دیگر بود.

تصویری از لوح عدل مظفر که در همین دوران ساخته شده است

این عوامل بر جرئت و قدرت مردم افزود، تاجایی‌که در مرحله بعد و در بند سوم از خواسته‌های خود، به‌صورت رسمی، افتتاح دارالشوری را بیان کردند. با شدت‌گرفتن این وضعیت، مظفرالدین‌شاه که اوضاع را آشفته دید، در روز ششم مرداد، عین‌الدوله را برکنار کرد و در اقدامی دیگر، در ۱۳ مرداد ۱۲۸۵ خورشیدی (۱۴ جمادى‌الثانی ۱۳۲۴ هجری قمری) حکم تأسیس مجلس (عدالتخانه یا مشروطه) را صادر کرد.

در بخشی از سخنرانی او در این روز چنین آمده است: «چنان مصمم شدیم که مجلس شوراى ملى از منتخبین شاهزادگان قاجاریه و علما و اعیان و اشراف و ملاکین و تجار و اصناف به انتخاب طبقات مرقومه در دار‌الخلافه تهران تشکیل و تنظیم شود که در مهام امور دولتى و مملکتى و مصالح عامه‏ مشاوره و مداقه لازمه را به عمل آورده به هیئت وزراى دولت‌خواه ما در اصلاحاتى که براى سعادت و خوشبختى ایران خواهد شد، اعانت و کمک لازم را بنماید.»

ناگفته نماند از آنجا که تاریخ صدور این فرمان مقارن با روز تولد شاه بود، متحصنین سفارت در جشن روز تولد وی شرکت کردند و سردر سفارت، چراغانی و با پرچم‏‌هاى سه‌رنگ ایران تزیین شد. ملازمان در ادامه، ماده‌تاریخ فرمان تأسیس مجلس را که مطابق با عبارت «عدل مظفر» بود، بر سردر ساختمان مجلس شورای ملی (دارالشورای ملی) نصب کردند که به حساب ابجد، مطابق با ۱۲۸۵ خورشیدی است.

منابع: تاریخ بیداری ایرانیان، ج ۲، ص ۲۹۷/ حیات یحیی، ج ۲، ص ۲۳/ تاریخ مشروطه ایران، ص ۸۶ و ۹۰/ ایران در دوره سلطنت قاجار، ص: ۴۴۳.